Proces Brzeski (1931-1932) - jeden z najgłośniejszych procesów politycznych II Rzeczypospolitej, podczas którego sądzono jedenastu czołowych działaczy opozycji z Centrolewu. Oskarżonych o próbę zamachu stanu przetrzymywano w Twierdzy Brzeskiej, a następnie skazano na kary więzienia od 1,5 do 3 lat.

Proces brzeski to jedno z najbardziej kontrowersyjnych wydarzeń w historii II Rzeczypospolitej. Ten głośny proces polityczny odbył się w latach 1931-1932 i stanowił punkt zwrotny w relacjach między władzą a opozycją w międzywojennej Polsce.

Sprawa rozpoczęła się 26 października 1931 roku przed Sądem Okręgowym w Warszawie. Na ławie oskarżonych zasiadło jedenastu czołowych działaczy opozycji, w tym byli posłowie i przywódcy Centrolewu. Władze sanacyjne oskarżyły ich o przygotowywanie zamachu stanu i obalenie rządu siłą. Proces ten wzbudził ogromne emocje w całym kraju i odbił się szerokim echem w międzynarodowej prasie.

Proces brzeski był konsekwencją narastających napięć politycznych w II Rzeczypospolitej na przełomie lat 20. i 30. XX wieku. Sytuacja polityczna doprowadziła do konfrontacji między obozem sanacyjnym a opozycją parlamentarną.

Polska po zamachu majowym 1926 roku znajdowała się pod rządami obozu sanacyjnego z Józefem Piłsudskim na czele. System rządów charakteryzował się:

• Ograniczaniem roli parlamentu w życiu politycznym
• Wzmacnianiem władzy wykonawczej poprzez dekrety prezydenckie
• Represjami wobec przeciwników politycznych
• Koncentracją władzy w rękach Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem (BBWR)

Centrolew powstał w 1929 roku jako koalicja partii opozycyjnych wobec sanacji. W skład sojuszu wchodziły:

Partia	Główni przedstawiciele
PPS	Herman Lieberman, Norbert Barlicki
PSL "Piast"	Wincenty Witos
PSL "Wyzwolenie"	Stanisław Thugutt
NPR	Karol Popiel
Stronnictwo Chłopskie	Jan Dąbski

• Organizację Kongresu Obrony Prawa i Wolności Ludu w czerwcu 1930
• Przygotowanie masowych demonstracji antyrządowych
• Utworzenie wspólnego frontu wyborczego
• Publikację manifestów krytykujących politykę sanacji

Aresztowania czołowych działaczy opozycji rozpoczęły się w nocy z 9 na 10 września 1930 roku. Funkcjonariusze policji przeprowadzili skoordynowaną akcję zatrzymań w różnych miejscach Polski, transportując aresztowanych do Twierdzy Brzeskiej.

W Twierdzy Brzeskiej osadzono 10 prominentnych działaczy opozycyjnych:

• Wincenty Witos - prezes PSL "Piast", były premier

• Norbert Barlicki - jeden z liderów PPS

• Herman Lieberman - poseł PPS

• Stanisław Dubois - działacz młodzieżowy PPS

• Adam Pragier - profesor ekonomii, działacz PPS

• Adam Ciołkosz - poseł PPS

• Władysław Kiernik - polityk PSL "Piast"

• Kazimierz Bagiński - przedstawiciel PSL "Wyzwolenie"

• Adolf Sawicki - działacz NPR

• Mieczysław Mastek - przedstawiciel PSL "Piast"

• Izolacja w pojedynczych celach o wymiarach 3x2 metry

• Zakaz kontaktów między więźniami

• Ograniczony dostęp do podstawowych środków higienicznych

• Regularne przesłuchania prowadzone przez oficerów policji

• Brak możliwości kontaktu z rodzinami przez pierwsze 3 tygodnie

• Zimne cele bez ogrzewania

• Racje żywnościowe ograniczone do minimum

• Systematyczne kontrole cel w nocy

• Zakaz posiadania materiałów piśmiennych i książek

Proces brzeski rozpoczął się 26 października 1931 roku w Sądzie Okręgowym w Warszawie i trwał do stycznia 1932 roku. Przebieg procesu charakteryzował się szczegółowym rozpatrywaniem zarzutów wobec oskarżonych działaczy opozycji.

Pierwsza rozprawa odbyła się w budynku warszawskiego Sądu Okręgowego przy ulicy Miodowej. Na ławie oskarżonych zasiadło jedenastu działaczy opozycyjnych: Wincenty Witos, Herman Lieberman, Norbert Barlicki, Stanisław Dubois, Adam Pragier, Mieczysław Mastek, Adam Ciołkosz, Kazimierz Bagiński, Władysław Kiernik oraz Adolf Sawicki. Przewodniczącym składu sędziowskiego został sędzia Klemens Hermanowski, a oskarżycielem prokurator Rauze.

• Wincenty Witos przedstawił 4-godzinne przemówienie obrończe
• Herman Lieberman wygłosił 3-godzinną mowę krytykującą metody śledztwa
• Norbert Barlicki koncentrował się na aspektach prawnych działalności Centrolewu
• Stanisław Dubois opisał szczegółowo warunki panujące w Twierdzy Brzeskiej

Oskarżony	Czas przesłuchania	Główne punkty zeznań
Wincenty Witos	4 godziny	Legalność działań Centrolewu
Herman Lieberman	3 godziny	Krytyka metod śledczych
Norbert Barlicki	2 godziny	Aspekty prawne organizacji
Adam Pragier	2,5 godziny	Kwestie konstytucyjne

Akt oskarżenia w procesie brzeskim opierał się na zarzutach przygotowania zamachu stanu i obalenia istniejącego rządu. Prokuratura przedstawiła kompleksowy materiał dowodowy obejmujący dokumenty działalności Centrolewu oraz stenogramy przemówień oskarżonych.

Oskarżenie oparto na artykułach 51 97 kodeksu karnego z 1903 roku dotyczących spisku przeciwko władzy państwowej. Podstawę prawną stanowiły:

• Artykuł 51 określający odpowiedzialność za udział w związku przestępczym

• Artykuł 97 penalizujący działania zmierzające do zmiany ustroju państwa

• Rozporządzenie Prezydenta RP z 1928 roku o ochronie bezpieczeństwa publicznego

• Przepisy dotyczące działalności antypaństwowej zawarte w Konstytucji marcowej

• Organizacja nielegalnych zgromadzeń w okresie czerwiec-wrzesień 1930

• Podżeganie do wystąpień przeciwko władzy podczas Kongresu Centrolewu

• Przygotowanie zbrojnego przewrotu poprzez organizację manifestacji

• Publikacja materiałów nawołujących do obalenia rządu

• Nawiązywanie kontaktów z organizacjami wywrotowymi

Kategoria zarzutów	Liczba dowodów	Liczba świadków
Działalność wywrotowa	127	48
Nielegalne zgromadzenia	89	35
Publikacje antyrządowe	156	27

Sąd Okręgowy w Warszawie ogłosił wyrok w procesie brzeskim 13 stycznia 1932 roku, skazując dziesięciu z jedenastu oskarżonych działaczy opozycji na kary więzienia od 1,5 do 3 lat.

Trybunał wymierzył następujące kary dla oskarżonych działaczy:

• Wincenty Witos - 1,5 roku więzienia

• Herman Lieberman - 2,5 roku więzienia

• Norbert Barlicki - 2,5 roku więzienia

• Adam Pragier - 3 lata więzienia

• Stanisław Dubois - 3 lata więzienia

• Mieczysław Mastek - 3 lata więzienia

• Adam Ciołkosz - 3 lata więzienia

• Kazimierz Bagiński - 2 lata więzienia

• Adolf Sawicki - 2 lata więzienia

• Józef Putek - 3 lata więzienia

• Emigracja polityczna skazanych działaczy do Czechosłowacji

• Wzmocnienie pozycji obozu sanacyjnego w parlamencie

• Ograniczenie aktywności partii opozycyjnych w latach 1932-1935

• Spadek poparcia społecznego dla rządu wśród inteligencji

• Rozpad koalicji Centrolewu

• Wzrost nastrojów antyrządowych w środowiskach robotniczych chłopskich

• Izolacja międzynarodowa Polski na arenie europejskiej

Konsekwencje wyroku	Dane liczbowe
Liczba skazanych	10 osób
Łączny wymiar kar	25,5 lat
Średni wyrok	2,55 roku
Najwyższy wyrok	3 lata
Najniższy wyrok	1,5 roku

• Proces brzeski odbył się w latach 1931-1932 przed Sądem Okręgowym w Warszawie i był jednym z najważniejszych procesów politycznych II RP.
• Na ławie oskarżonych zasiadło 11 czołowych działaczy opozycji (Centrolewu), którym zarzucono przygotowywanie zamachu stanu i próbę obalenia rządu.
• Aresztowania opozycjonistów rozpoczęły się w nocy z 9 na 10 września 1930 roku, a zatrzymani zostali osadzeni w Twierdzy Brzeskiej w bardzo ciężkich warunkach.
• Wyrok w procesie zapadł 13 stycznia 1932 roku - 10 z 11 oskarżonych skazano na kary więzienia od 1,5 do 3 lat.
• Konsekwencją procesu było osłabienie opozycji, emigracja skazanych działaczy oraz wzmocnienie pozycji obozu sanacyjnego, choć jednocześnie spadło społeczne poparcie dla rządu.

Proces Brzeski stanowił jedno z najbardziej znaczących wydarzeń politycznych II Rzeczypospolitej trwające od października 1931 do stycznia 1932 roku. Jego przebieg i skutki wywarły głęboki wpływ na kształtowanie się późniejszych relacji między władzą a opozycją.

Wyrok skazujący dla dziesięciu działaczy opozycji nie tylko osłabił ruch Centrolewu ale także umocnił pozycję obozu sanacyjnego. Wydarzenia te przyczyniły się do znaczących zmian w polskiej polityce lat 30. XX wieku skutkując m.in. wzrostem nastrojów antyrządowych i izolacją Polski na arenie międzynarodowej.

Proces Brzeski pozostaje symbolem walki o demokrację oraz przestrogą przed nadużywaniem władzy państwowej wobec opozycji politycznej.