Obóz w Berezie Kartuskiej był miejscem odosobnienia dla przeciwników politycznych sanacji, utworzonym w 1934 roku na mocy dekretu prezydenta Ignacego Mościckiego. W latach 1934-1939 przez obóz przeszło około 3000 więźniów, głównie działaczy komunistycznych, narodowych i ukraińskich.
Obóz w Berezie Kartuskiej stanowi jeden z najmroczniejszych rozdziałów w historii II Rzeczypospolitej. Utworzony w 1934 roku na mocy rozporządzenia prezydenta Ignacego Mościckiego, powstał jako miejsce odosobnienia dla przeciwników politycznych ówczesnego rządu sanacyjnego.
Położony w miejscowości Bereza Kartuska (obecnie na terenie Białorusi) obóz funkcjonował od 12 lipca 1934 roku do 17 września 1939 roku. Przez jego bramy przeszło około 3000 więźniów - głównie działaczy opozycji, komunistów oraz członków organizacji narodowych. Warunki panujące w obozie były niezwykle surowe, a osadzeni poddawani byli licznym szykanom i przymusowej pracy fizycznej.
Historia Powstania Obozu w Berezie Kartuskiej
#Obóz w Berezie Kartuskiej powstał jako bezpośrednia reakcja władz na zabójstwo ministra spraw wewnętrznych Bronisława Pierackiego 15 czerwca 1934 roku. Utworzenie obozu stanowiło element zaostrzenia polityki władz sanacyjnych wobec opozycji.
Dekret Prezydenta z 1934 Roku
#Prezydent Ignacy Mościcki podpisał dekret o utworzeniu obozu 17 czerwca 1934 roku. Dokument nosił oficjalną nazwę "Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej o osobach zagrażających bezpieczeństwu, spokojowi i porządkowi publicznemu". Dekret wprowadził możliwość administracyjnego kierowania do obozu odosobnienia osób, których działalność lub postawa zagrażała bezpieczeństwu państwa.
Data Rozpoczęcia Działalności
#Obóz rozpoczął funkcjonowanie 12 lipca 1934 roku w dawnych koszarach wojskowych w Berezie Kartuskiej. Pierwsza grupa 167 więźniów trafiła do obozu między 17 a 20 lipca 1934 roku. Komendantem placówki został nadkomisarz Policji Państwowej Józef Kamala-Kurhański. Lokalizację wybrano ze względu na oddalenie od większych ośrodków miejskich w ówczesnym województwie poleskim.
| Data | Wydarzenie |
|---|---|
| 15.06.1934 | Zabójstwo ministra Pierackiego |
| 17.06.1934 | Podpisanie dekretu prezydenckiego |
| 12.07.1934 | Rozpoczęcie działalności obozu |
| 17-20.07.1934 | Przybycie pierwszej grupy więźniów |
Przyczyny Utworzenia Miejsca Odosobnienia
#Utworzenie obozu w Berezie Kartuskiej stanowiło odpowiedź władz sanacyjnych na narastające napięcia społeczno-polityczne w Polsce lat 30. XX wieku. Decyzja o powstaniu miejsca odosobnienia wynikała z kilku kluczowych czynników politycznych i wydarzeń historycznych.
Sytuacja Polityczna w II RP
#Polska w latach 30. XX wieku charakteryzowała się znaczącą destabilizacją polityczną. Obóz sanacyjny wprowadził następujące działania kontrolne:
- Ograniczenie swobód obywatelskich poprzez nowelizację konstytucji w 1926 roku
- Systematyczne zwalczanie opozycji politycznej, szczególnie komunistów i narodowców
- Aresztowania działaczy opozycyjnych w ramach tzw. "akcji konsolidacyjnej"
- Zaostrzenie cenzury prasowej i kontroli zgromadzeń publicznych
| Rok | Liczba aresztowanych działaczy opozycji | Liczba delegalizowanych organizacji |
|---|---|---|
| 1932 | 1245 | 23 |
| 1933 | 2167 | 31 |
| 1934 | 2890 | 42 |
Zamach na Ministra Pierackiego
#Bezpośrednim katalizatorem utworzenia obozu stał się zamach na ministra Bronisława Pierackiego 15 czerwca 1934 roku. Kluczowe fakty związane z tym wydarzeniem:
-
Zamach przeprowadzono w Warszawie przy ulicy Foksal
-
Sprawcą był członek Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów
-
Minister zmarł w wyniku postrzału w tył głowy
-
Wydarzenie wywołało falę aresztowań w środowiskach opozycyjnych
-
Wprowadzenie stanu wzmożonej kontroli policyjnej
-
Masowe rewizje w siedzibach organizacji narodowych
-
Zatrzymania prewencyjne działaczy opozycyjnych
-
Przyspieszenie prac nad dekretem o miejscach odosobnienia
Organizacja i Funkcjonowanie Obozu
#Obóz w Berezie Kartuskiej działał w oparciu o ścisły regulamin i hierarchiczną strukturę zarządzania. Komendantura obozu wprowadziła rygorystyczny system kontroli osadzonych oraz szczegółowy harmonogram dnia.
System Zarządzania
#Obozem kierował komendant główny wraz z zastępcą oraz grupą około 100 funkcjonariuszy Policji Państwowej. Struktura zarządzania obejmowała:
-
Komendanta głównego odpowiedzialnego za całokształt funkcjonowania placówki
-
Zespół administracyjny zajmujący się dokumentacją osadzonych
-
Oddział wartowniczy pilnujący bezpieczeństwa i porządku
-
Służbę medyczną składającą się z lekarza i sanitariuszy
-
Cele mieszkalne mieściły od 8 do 12 osób na powierzchni 20 m²
-
Więźniowie spali na drewnianych pryczach bez materacy
-
Dzienny przydział żywności wynosił 400 gramów chleba i dwie zupy
-
Osadzeni pracowali fizycznie przez 10 godzin dziennie
-
Harmonogram dnia rozpoczynał się o 4:00 rano i kończył o 21:00
| Aspekt życia obozowego | Dane liczbowe |
|---|---|
| Liczba osadzonych w celi | 8-12 osób |
| Powierzchnia celi | 20 m² |
| Czas pracy dziennie | 10 godzin |
| Przydział chleba | 400 g |
| Liczba posiłków | 2 dziennie |
| Personel nadzorujący | ~100 osób |
Osadzeni w Berezie Kartuskiej
#Obóz w Berezie Kartuskiej stał się miejscem odosobnienia dla różnorodnych grup więźniów politycznych, reprezentujących szerokie spektrum opcji ideologicznych oraz środowisk społecznych. Osadzeni w obozie podlegali rygorystycznemu systemowi kontroli i dyscypliny.
Profile Więźniów Politycznych
#Wśród osadzonych w Berezie Kartuskiej znajdowali się przedstawiciele kilku głównych grup:
- Działacze Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN)
- Członkowie Komunistycznej Partii Polski
- Aktywiści Stronnictwa Narodowego
- Przedstawiciele Polskiej Partii Socjalistycznej
- Działacze mniejszości narodowych (ukraińskiej, białoruskiej, żydowskiej)
- Opozycyjni dziennikarze i wydawcy
| Okres | Liczba Osadzonych |
|---|---|
| 1934 | 167 osób |
| 1935 | 369 osób |
| 1936 | 369 osób |
| 1937 | 495 osób |
| 1938 | 892 osób |
| 1939 | 708 osób |
Dane statystyczne wskazują na systematyczny wzrost liczby osadzonych w kolejnych latach funkcjonowania obozu:
- 45% więźniów stanowili działacze komunistyczni
- 25% to członkowie organizacji narodowych
- 20% reprezentowało ugrupowania ukraińskie
- 10% pochodziło z innych grup opozycyjnych
Średni okres pobytu w obozie wynosił 3 miesiące, choć niektórzy więźniowie przebywali tam nawet do 12 miesięcy. Osadzeni pochodzili z różnych regionów Polski, z dominującą grupą z województw wschodnich oraz centralnych.
Likwidacja Obozu
#Obóz w Berezie Kartuskiej zakończył działalność 17 września 1939 roku w wyniku agresji sowieckiej na Polskę. Proces likwidacji placówki przebiegał w dwóch etapach: stopniowego ograniczania działalności w ostatnich miesiącach przed wojną oraz nagłej ewakuacji we wrześniu 1939 roku.
Ostatnie Miesiące Funkcjonowania
#Ostatnie miesiące funkcjonowania obozu charakteryzowały się zwiększonym napływem więźniów politycznych. W sierpniu 1939 roku liczba osadzonych wzrosła do 800 osób. Administracja obozu rozpoczęła proces systematycznego niszczenia dokumentacji obozowej w obliczu rosnącego zagrożenia wojną. Komendantura zaostrzyła również środki bezpieczeństwa poprzez zwiększenie liczby wartowników z 100 do 130 funkcjonariuszy.
Ewakuacja we Wrześniu 1939
#Ewakuacja obozu rozpoczęła się 14 września 1939 roku pod kierownictwem ostatniego komendanta Józefa Kamali. Około 250 więźniów zostało wyprowadzonych z obozu w trzech grupach marszowych. Trasa ewakuacji wiodła przez Kobryń w kierunku Brześcia nad Bugiem. 17 września 1939 roku kolumny ewakuacyjne zostały rozproszone przez oddziały Armii Czerwonej w okolicach Kobrynia. Większość więźniów odzyskała wolność w wyniku chaosu towarzyszącego wkroczeniu wojsk sowieckich.
| Data | Wydarzenie |
|---|---|
| Sierpień 1939 | 800 osadzonych w obozie |
| 14 września 1939 | Początek ewakuacji |
| 17 września 1939 | Ostateczna likwidacja obozu |
Podsumowanie
#- Obóz w Berezie Kartuskiej został utworzony 12 lipca 1934 roku w odpowiedzi na zabójstwo ministra Bronisława Pierackiego (15 czerwca 1934)
- Powstał na mocy dekretu prezydenta Ignacego Mościckiego z 17 czerwca 1934 roku jako miejsce odosobnienia dla przeciwników politycznych sanacji
- W ciągu 5 lat funkcjonowania (1934-1939) przez obóz przeszło około 3000 więźniów, głównie działaczy komunistycznych, narodowych i ukraińskich
- Obóz charakteryzował się bardzo surowymi warunkami - więźniowie byli zmuszani do 10-godzinnej pracy fizycznej dziennie i poddawani licznym szykanom
- Placówka zakończyła działalność 17 września 1939 roku w wyniku agresji sowieckiej na Polskę, po ewakuacji ostatnich 250 więźniów
Podsumowanie
#Obóz w Berezie Kartuskiej pozostaje symbolem represji politycznych w przedwojennej Polsce. To miejsce odosobnienia powstałe w 1934 roku na mocy dekretu prezydenta Mościckiego funkcjonowało przez pięć lat aż do wybuchu II wojny światowej.
Przez jego mury przewinęło się około 3000 więźniów politycznych różnych narodowości i przekonań. Warunki panujące w obozie systematycznie się pogarszały a liczba osadzonych rosła z każdym rokiem.
Bereza Kartuska pozostawiła trwały ślad w historii II Rzeczypospolitej i stanowi przestrogę przed nadużywaniem władzy państwowej wobec przeciwników politycznych. Ten rozdział polskiej historii zakończył się wraz z wkroczeniem wojsk sowieckich 17 września 1939 roku.