Komisja Edukacji Narodowej (KEN) została utworzona 14 października 1773 roku z inicjatywy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Była pierwszym w Europie ministerstwem oświaty i jednym z najważniejszych osiągnięć epoki polskiego oświecenia.

Komisja Edukacji Narodowej (KEN) to przełomowa instytucja w historii polskiej oświaty, która powstała 14 października 1773 roku z inicjatywy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Była pierwszym w Europie ministerstwem oświaty i jednym z najważniejszych osiągnięć epoki polskiego oświecenia.

Utworzenie KEN wiązało się bezpośrednio z kasatą zakonu jezuitów w 1773 roku przez papieża Klemensa XIV. To wydarzenie stworzyło potrzebę reorganizacji systemu edukacji w Polsce, który do tej pory znajdował się głównie w rękach duchowieństwa. Komisja przejęła majątek po jezuitach i wykorzystała go do stworzenia nowoczesnego, świeckiego systemu szkolnictwa.

System edukacji w Polsce przed utworzeniem KEN opierał się głównie na szkołach zakonnych. Dominującą rolę w kształceniu młodzieży pełnili jezuici wraz z pijarami, którzy prowadzili największą sieć placówek oświatowych.

Jezuici kontrolowali 66 szkół średnich na terenie Rzeczypospolitej w XVIII wieku. Ich system edukacyjny opierał się na dokumentach "Ratio Studiorum" z 1599 roku, który określał:

• Program nauczania skupiony na łacinie klasycznej

• 5-letni cykl kształcenia w szkołach średnich

• Bezpłatną edukację dla szlachty i mieszczaństwa

• Metody nauczania oparte na pamięciowym przyswajaniu wiedzy

• Zamknięcie 66 szkół jezuickich

• Utrata 800 wykwalifikowanych nauczycieli

• Pozostawienie 20,000 uczniów bez dostępu do edukacji

• Problem zagospodarowania majątku pojezuickiego wartego 32 miliony złotych polskich

Aspekt edukacji przed 1773	Dane liczbowe
Liczba szkół jezuickich	66
Liczba nauczycieli	800
Liczba uczniów	20,000
Wartość majątku (w zł)	32,000,000

Powstanie Komisji Edukacji Narodowej było bezpośrednią odpowiedzią na kryzys edukacyjny w Polsce po kasacie zakonu jezuitów. Proces tworzenia tej instytucji przebiegał w złożonych okolicznościach politycznych pierwszego rozbioru Polski.

Stanisław August Poniatowski przedstawił projekt utworzenia świeckiej instytucji edukacyjnej podczas obrad sejmu rozbiorowego. Król zgromadził grupę oświeceniowych reformatorów, w tym Ignacego Potockiego, Hugona Kołłątaja i Adama Czartoryskiego, którzy opracowali strukturę nowej instytucji edukacyjnej. Monarcha zabiegał o poparcie posłów, argumentując konieczność przejęcia majątku pojezuickiego na cele edukacyjne.

• Zarządzania majątkiem pojezuickim o wartości 32 milionów złotych polskich
• Nadzoru nad wszystkimi szkołami w Rzeczypospolitej
• Tworzenia programów nauczania i podręczników
• Mianowania nauczycieli i wizytatorów szkół

Aspekt	Wartość
Data utworzenia KEN	14 października 1773
Wartość majątku pojezuickiego	32 miliony złotych polskich
Liczba przejętych szkół	66
Liczba nauczycieli do zastąpienia	800

Komisja Edukacji Narodowej posiadała hierarchiczną strukturę organizacyjną z precyzyjnie określonymi kompetencjami poszczególnych organów. System zarządzania opierał się na centralnym organie w Warszawie oraz sieci departamentów regionalnych.

Pierwszy skład KEN liczył 8 komisarzy świeckich i 4 duchownych, mianowanych przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Członkami zostali:

• Ignacy Massalski (biskup wileński) - przewodniczący
• Michał Poniatowski (biskup płocki) - zastępca przewodniczącego
• August Sułkowski (wojewoda gnieźnieński)
• Joachim Chreptowicz (podkanclerzy litewski)
• Adam Czartoryski (generał ziem podolskich)
• Andrzej Zamoyski (były kanclerz wielki koronny)
• Antoni Poniński (starosta kopajnicki)
• Ignacy Potocki (pisarz wielki litewski)

1. Poziom centralny:

• Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych
• Departament kontroli finansowej
• Sekretariat główny

1. Poziom wojewódzki:

• 10 departamentów szkolnych
• Wizytatorzy generalni
• Rektorzy szkół wydziałowych

1. Poziom lokalny:

• Prorektorzy szkół podwydziałowych
• Nauczyciele szkół parafialnych
• Dozorcy szkolni

Departament	Liczba szkół	Liczba uczniów
Wielkopolski	27	2800
Małopolski	23	2400
Litewski	25	2600
Mazowiecki	21	2200
Wołyński	19	1900

Komisja Edukacji Narodowej wprowadziła fundamentalne zmiany w polskim systemie oświaty między 1773 a 1794 rokiem. Reformy objęły reorganizację programów nauczania wprowadzenie nowoczesnych metod pedagogicznych oraz stworzenie jednolitego systemu szkolnego.

Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych opracowało nowe programy nauczania oparte na założeniach oświeceniowych. Program obejmował:

• Wprowadzenie języka polskiego jako głównego języka wykładowego
• Nauczanie przedmiotów przyrodniczych: fizyki matematyki geografii
• Dodanie zajęć praktycznych związanych z rolnictwem przemysłem
• Ograniczenie nauki łaciny na rzecz przedmiotów ścisłych
• Utworzenie pierwszych podręczników w języku polskim

KEN stworzyła trzystopniowy system edukacji składający się z:

Poziom szkoły	Czas nauki	Liczba szkół
Szkoły parafialne	2 lata	2500
Szkoły powiatowe	4 lata	74
Szkoły wyższe	6 lat	2

• Wprowadzenie jednolitego programu nauczania dla wszystkich szkół
• Utworzenie systemu kształcenia nauczycieli
• Organizacja regularnych wizytacji szkół
• Ustanowienie hierarchicznej struktury zarządzania oświatą
• Wprowadzenie świeckiego nadzoru pedagogicznego

Komisja Edukacji Narodowej zrewolucjonizowała polską oświatę, wprowadzając nowoczesne standardy edukacyjne oraz świecki system szkolnictwa. Jej działalność położyła fundamenty pod współczesny system edukacji w Polsce.

KEN stworzyła wzorzec nowoczesnego systemu edukacyjnego, który znajduje odzwierciedlenie w obecnych strukturach oświatowych:

• Wprowadzenie jednolitego programu nauczania obejmującego przedmioty ścisłe, humanistyczne i przyrodnicze
• Ustanowienie trzystopniowego systemu szkolnictwa (szkoły parafialne, powiatowe, wyższe)
• Utworzenie systemu nadzoru pedagogicznego poprzez regularne wizytacje szkół
• Zastosowanie języka polskiego jako wykładowego zamiast łaciny
• Organizacja kształcenia nauczycieli w formie seminariów pedagogicznych

Innowacje wprowadzone przez KEN nadal funkcjonują w polskiej edukacji:

Obszar działania KEN	Współczesny odpowiednik
Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych	Ministerstwo Edukacji - departament podręczników
System wizytacji szkół	Kuratorzy oświaty
Seminaria nauczycielskie	Studia pedagogiczne
Program nauczania w języku ojczystym	Polski jako podstawowy język wykładowy
Edukacja świecka	Rozdział szkolnictwa od Kościoła

• Stworzenie centralnego organu zarządzającego oświatą
• Wprowadzenie świeckiego nadzoru pedagogicznego
• Standaryzacja programów nauczania
• Profesjonalizacja zawodu nauczyciela
• Włączenie nauk przyrodniczych do programu nauczania

• Komisja Edukacji Narodowej powstała 14 października 1773 roku z inicjatywy króla Stanisława Augusta Poniatowskiego jako pierwsza w Europie instytucja pełniąca rolę ministerstwa oświaty.
• KEN utworzono w odpowiedzi na kasatę zakonu jezuitów, przejmując ich majątek o wartości 32 milionów złotych polskich oraz sieć 66 szkół.
• W skład pierwszej Komisji wchodziło 12 komisarzy (8 świeckich i 4 duchownych), którzy stworzyli nowoczesny, trzystopniowy system edukacji.
• Najważniejsze reformy KEN obejmowały wprowadzenie języka polskiego jako wykładowego, modernizację programów nauczania oraz utworzenie systemu kształcenia nauczycieli.
• Działalność Komisji położyła fundamenty pod współczesny system edukacji w Polsce, wprowadzając świecki nadzór pedagogiczny i jednolite standardy nauczania.

Komisja Edukacji Narodowej utworzona 14 października 1773 roku stanowiła przełomowy moment w historii polskiej edukacji. Jej powstanie nie tylko zrewolucjonizowało system oświaty w Polsce ale również wytyczyło nowe standardy edukacyjne w Europie.

Dziedzictwo KEN jest widoczne do dziś w polskim systemie edukacji poprzez jednolite programy nauczania system nadzoru pedagogicznego oraz strukturę szkolnictwa. Wprowadzone przez nią innowacje takie jak świecka edukacja i wykorzystanie języka polskiego jako wykładowego stały się fundamentem nowoczesnej oświaty w Polsce.

Powołanie KEN udowodniło że nawet w trudnych czasach politycznych możliwe jest przeprowadzenie skutecznych reform edukacyjnych które służą kolejnym pokoleniom.