Powstanie krakowskie z 1846 roku było patriotycznym zrywem niepodległościowym przeciwko władzy austriackiej w Wolnym Mieście Krakowie. Rozpoczęło się w nocy z 20 na 21 lutego pod przywództwem Edwarda Dembowskiego i Jana Tyssowskiego, zakończyło się klęską 4 marca 1846 roku.

Powstanie krakowskie z 1846 roku to jedno z najważniejszych wystąpień niepodległościowych w historii Polski XIX wieku. Zryw rozpoczął się w nocy z 20 na 21 lutego 1846 roku w Krakowie pod przewodnictwem Edwarda Dembowskiego i Jana Tyssowskiego.

To patriotyczne powstanie miało być częścią większego planu powstańczego obejmującego wszystkie zabory. Działacze niepodległościowi liczyli na masowe poparcie chłopów i mieszczan w walce przeciwko zaborcom. Niestety rzeczywistość okazała się brutalna - austriackie władze zdołały skutecznie przeciwstawić sobie różne grupy społeczne co doprowadziło do tragicznych wydarzeń znanych jako rabacja galicyjska.

Sytuacja w Galicji przed powstaniem krakowskim charakteryzowała się narastającym napięciem społecznym i politycznym pod rządami austriackimi. Wydarzenia z lat 1815-1846 ukształtowały warunki sprzyjające wybuchowi powstania.

Galicja znajdowała się pod ścisłą kontrolą administracji austriackiej, która wprowadziła szereg restrykcyjnych przepisów. Wolne Miasto Kraków, teoretycznie niezależne od 1815 roku, podlegało nadzorowi trzech mocarstw zaborczych: Austrii, Prus i Rosji. Władze austriackie systematycznie ograniczały autonomię regionu poprzez:

• Cenzurę prasy i publikacji patriotycznych
• Kontrolę stowarzyszeń społecznych i kulturalnych
• Inwigilację środowisk niepodległościowych
• Ograniczanie swobód gospodarczych miejscowej szlachty

Społeczeństwo galicyjskie było głęboko podzielone pod względem klasowym i ekonomicznym. Różnice te manifestowały się w następujący sposób:

• Szlachta dążyła do odzyskania niepodległości przy zachowaniu swoich przywilejów
• Mieszczaństwo krakowskie popierało reformy społeczne i gospodarcze
• Chłopi pozostawali w konflikcie z właścicielami ziemskimi z powodu pańszczyzny
• Inteligencja organizowała tajne stowarzyszenia patriotyczne

Administracja austriacka wykorzystywała te podziały, podsycając antagonizmy między poszczególnymi grupami społecznymi. Szczególnie istotne było manipulowanie nastrojami chłopów przeciwko szlachcie, co później przyczyniło się do tragicznego przebiegu wydarzeń podczas powstania.

Przygotowania do powstania krakowskiego rozpoczęły się kilka miesięcy przed jego wybuchem w lutym 1846 roku. Konspiracyjne działania obejmowały tworzenie siatki organizacyjnej, gromadzenie zasobów oraz koordynację działań między różnymi ośrodkami spiskowym.

Tajne organizacje patriotyczne stanowiły główny trzon przygotowań powstańczych. Towarzystwo Demokratyczne Polskie (TDP) koordynowało działania z centrali w Paryżu, wysyłając emisariuszy do Krakowa i Galicji. Organizatorzy utworzyli trzy kluczowe struktury konspiracyjne:

• Centralizację Poznańską kierowaną przez Karola Libelta
• Związek Plebejuszy pod przewodnictwem Edwarda Dembowskiego
• Sprzysiężenie Demokratów Polskich zarządzane przez Ludwika Mierosławskiego

Powstańcy zgromadzili znaczące zasoby materiałowe przed planowanym wystąpieniem:

• 500 sztuk broni palnej zmagazynowanych w krakowskich piwnicach

• 1000 kos przekutych na broń białą w warsztatach rzemieślniczych

• 3 składy amunicji ukryte w klasztorach i prywatnych domach

• Zapasy żywności wystarczające na 2 tygodnie walk

• Sieci zaufanych kupców

• Przemytu przez granice zaboru

• Lokalnych warsztatów rzemieślniczych produkujących broń

• Punktów przerzutowych w majątkach ziemiańskich

Powstanie krakowskie rozpoczęło się w nocy z 20 na 21 lutego 1846 roku, gdy powstańcy przejęli kontrolę nad Krakowem. Siły powstańcze liczyły około 200 uzbrojonych spiskowców, którzy działali według precyzyjnie zaplanowanego harmonogramu.

Powstańcy w skoordynowanej akcji zajęli strategiczne punkty miasta: odwach główny na Rynku, koszary wojskowe przy ul. Długiej oraz budynek Poczty Głównej. Austriacki garnizon wojskowy pod dowództwem generała Ludwika Collina wycofał się z miasta bez walki do Podgórza. Działania powstańcze objęły również zabezpieczenie magazynów broni przy ul. Grodzkiej skąd pozyskano 400 karabinów 600 pistoletów.

Natychmiast po przejęciu kontroli nad miastem powołano Rząd Narodowy Rzeczypospolitej Polskiej. Na jego czele stanął triumwirat w składzie:

• Jan Tyssowski jako dyktator cywilny

• Ludwik Gorzkowski jako odpowiedzialny za sprawy wojskowe

• Edward Dembowski pełniący funkcję sekretarza generalnego

• Zniesienie pańszczyzny

• Uwłaszczenie chłopów

• Równość wszystkich obywateli wobec prawa

• Powszechny dostęp do edukacji

Organ władzy	Liczba członków	Główne kompetencje
Triumwirat	3	Zarządzanie powstaniem
Rada Administracyjna	12	Sprawy cywilne
Komenda Wojskowa	5	Działania militarne

Działania zbrojne powstania krakowskiego trwały od 21 lutego do 4 marca 1846 roku. Intensywność walk zmieniała się w zależności od regionu i skuteczności mobilizacji sił powstańczych.

Powstańcy stoczyli 3 znaczące bitwy w pierwszym tygodniu powstania:

• Starcie pod Gdowem (26 lutego 1846): 400 powstańców straciło życie w walce z chłopskimi oddziałami wiernymi Austrii

• Potyczka w Wieliczce (24 lutego 1846): 150-osobowy oddział powstańczy został rozbity przez siły austriackie

• Bitwa pod Podgórzem (27 lutego 1846): Ostatnia większa konfrontacja, w której zginęło 70 powstańców włącznie z Edwardem Dembowskim

• Otoczenie Krakowa przez 8000 żołnierzy pod dowództwem generała Ludwiga von Collina

• Wykorzystanie 30 dział artyleryjskich do ostrzału pozycji powstańczych

• Blokada szlaków komunikacyjnych łączących Kraków z pozostałymi terenami Galicji

• Współpraca z chłopskimi oddziałami samoobrony liczącymi łącznie 2500 osób

• Systematyczne wypieranie powstańców z kolejnych punktów oporu w mieście poprzez skoordynowane działania wojska

Powstanie krakowskie zakończyło się całkowitą klęską 4 marca 1846 roku. Przewaga militarna wojsk austriackich oraz brak spodziewanego wsparcia ze strony innych regionów przyczyniły się do szybkiego stłumienia zrywu niepodległościowego.

Wojska austriackie pod dowództwem generała Ludwiga von Collina wkroczyły do Krakowa 4 marca 1846 roku. Jan Tyssowski wraz z 1500 powstańcami opuścił miasto, przekraczając granicę Prus w Krzeszowicach, gdzie złożył broń. Kapitulacja objęła przekazanie austriackim władzom wszystkich punktów strategicznych miasta, składów broni oraz dokumentacji Rządu Narodowego.

Austriackie władze rozpoczęły masowe aresztowania uczestników powstania bezpośrednio po zajęciu miasta. W ciągu 3 miesięcy uwięziono 1200 osób podejrzanych o udział w powstaniu. Sądy wojskowe wydały 254 wyroki śmierci, z których 32 wykonano. Represje objęły również:

• Konfiskatę majątków 46 rodzin szlacheckich zaangażowanych w powstanie
• Likwidację autonomii Wolnego Miasta Krakowa
• Wcielenie Krakowa do monarchii austriackiej 16 listopada 1846 roku
• Wprowadzenie stanu wojennego trwającego do 1848 roku
• Zaostrzenie cenzury prewencyjnej
• Zamknięcie 8 instytucji kulturalnych związanych z ruchem niepodległościowym

Konsekwencje ekonomiczne obejmowały nałożenie kontrybucji w wysokości 120 000 złotych reńskich na miasto Kraków oraz wprowadzenie dodatkowych podatków dla mieszkańców Galicji.

• Powstanie krakowskie wybuchło w nocy z 20 na 21 lutego 1846 roku pod przewodnictwem Edwarda Dembowskiego i Jana Tyssowskiego.
• Głównymi organizatorami zrywu były tajne organizacje patriotyczne: Centralizacja Poznańska, Związek Plebejuszy i Sprzysiężenie Demokratów Polskich.
• Po przejęciu kontroli nad Krakowem powstańcy utworzyli Rząd Narodowy, który ogłosił zniesienie pańszczyzny i równość wszystkich obywateli.
• Kluczowe bitwy stoczono pod Gdowem (26 lutego), w Wieliczce (24 lutego) i pod Podgórzem (27 lutego 1846).
• Powstanie upadło 4 marca 1846 roku, gdy do miasta wkroczyły wojska austriackie pod dowództwem generała von Collina.
• Konsekwencje powstania były surowe: przeprowadzono masowe aresztowania, wykonano wyroki śmierci, skonfiskowano majątki, a Kraków utracił autonomię i został wcielony do monarchii austriackiej.

Powstanie krakowskie z 1846 roku mimo swojego krótkiego trwania odegrało znaczącą rolę w kształtowaniu świadomości narodowej Polaków. Wydarzenia te pokazały zarówno siłę patriotycznego zrywu jak i tragiczne konsekwencje braku jedności społecznej.

Klęska powstania i późniejsza inkorporacja Krakowa do monarchii habsburskiej doprowadziły do całkowitej likwidacji ostatniego skrawka niepodległej Polski. Te dramatyczne wydarzenia stały się jednak ważną lekcją dla przyszłych pokoleń działaczy niepodległościowych wskazując na potrzebę szerszej współpracy między różnymi grupami społecznymi.

Dziś powstanie krakowskie pozostaje symbolem determinacji w walce o niepodległość i przypomina o wysokiej cenie jaką Polacy byli gotowi zapłacić za wolność swojej ojczyzny.