13 lutego 1857 roku w Poznaniu powstało Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, kluczowa instytucja naukowa i kulturalna w zaborze pruskim. Organizacja została założona przez 21 wybitnych przedstawicieli wielkopolskiej inteligencji pod przewodnictwem Augusta Cieszkowskiego.

Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk (PTPN) to jedna z najstarszych i najbardziej prestiżowych organizacji naukowych w Polsce. Ta szacowna instytucja została powołana do życia w 1857 roku z inicjatywy wybitnych wielkopolskich uczonych i działaczy społecznych w czasie zaborów.

W okresie germanizacji PTPN odegrało kluczową rolę w zachowaniu polskiej tożsamości narodowej i rozwoju nauki na ziemiach zaboru pruskiego. Towarzystwo gromadziło elitę intelektualną regionu i stało się centrum życia naukowego oraz kulturalnego Wielkopolski. Dziś PTPN kontynuuje swoją misję jako wiodący ośrodek badawczy i kulturalny zachowujący bezcenne zbiory biblioteczne oraz muzealne.

Poznań w XIX wieku znajdował się pod zaborem pruskim, co znacząco wpłynęło na życie społeczne, kulturalne i naukowe miasta. Sytuacja polityczna wymusiła na polskiej społeczności organizowanie się w celu ochrony narodowej tożsamości.

Władze pruskie prowadziły intensywną politykę germanizacyjną w Poznaniu od 1815 roku. Wprowadzono restrykcyjne przepisy ograniczające używanie języka polskiego w urzędach, sądach i szkołach. Prusacy systematycznie eliminowali polskie instytucje kulturalne z przestrzeni publicznej, zastępując je niemieckimi odpowiednikami. System edukacyjny podporządkowano niemieckiej administracji, która narzuciła program nauczania marginalizujący polską historię i literaturę.

Wielkopolska inteligencja zorganizowała sieć inicjatyw społecznych chroniących polską kulturę. Powstały biblioteki domowe gromadzące polskie książki, organizowano tajne komplety edukacyjne i spotkania literackie. Polscy przedsiębiorcy tworzyli spółki i towarzystwa wzajemnej pomocy, wspierające rodzimą kulturę i naukę. Działalność kulturalna koncentrowała się w prywatnych salonach i pałacach patriotycznych rodzin wielkopolskich, gdzie odbywały się spotkania naukowe i artystyczne.

Rok	Wydarzenie
1815	Początek intensywnej germanizacji w Poznaniu
1830	Wprowadzenie zakazu nauczania w języku polskim
1848	Powstanie pierwszych polskich organizacji samopomocowych
1853	Utworzenie sieci tajnego nauczania

Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk zostało oficjalnie założone 13 lutego 1857 roku w Poznaniu. Inicjatywa powstała z połączenia środowisk naukowych i społecznych, które dostrzegały potrzebę stworzenia instytucji wspierającej rozwój nauki polskiej w warunkach zaboru pruskiego.

Grupa założycielska PTPN składała się z 21 wybitnych przedstawicieli wielkopolskiej inteligencji:

• August Cieszkowski - filozof i ekonomista, pierwszy prezes Towarzystwa
• Tytus Działyński - bibliofil i wydawca źródeł historycznych
• Karol Libelt - filozof i działacz społeczny
• Leon Wegner - historyk gospodarczy
• Karol Marcinkowski - lekarz i społecznik

Członkowie-założyciele reprezentowali różne dziedziny nauki:

• 8 prawników i ekonomistów
• 6 historyków i archeologów
• 4 lekarzy
• 3 przyrodników

PTPN wyznaczyło sobie konkretne cele statutowe:

• Prowadzenie badań naukowych w języku polskim

• Gromadzenie zbiorów bibliotecznych i muzealnych

• Organizacja wykładów i odczytów publicznych

• Publikacja prac naukowych w języku polskim

• Utworzenie biblioteki naukowej z polskimi zbiorami

• Organizację regularnych posiedzeń naukowych

• Wydawanie rocznika "Zapiski PTPN"

• Współpracę z innymi towarzystwami naukowymi na ziemiach polskich

Rok	Liczba członków	Liczba wydanych publikacji
1857	21	1
1858	76	3
1859	122	5
1860	168	8

Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk rozpoczęło swoją działalność w 1857 roku, koncentrując się na rozwoju nauki polskiej w warunkach zaboru pruskiego. Pierwsze miesiące funkcjonowania organizacji poświęcono na utworzenie podstaw strukturalnych i organizacyjnych.

Pierwszy statut PTPN, zatwierdzony przez władze pruskie 27 grudnia 1857 roku, określił trzy wydziały naukowe: historyczno-literacki, przyrodniczy oraz lekarski. Struktura organizacyjna obejmowała:

• Zarząd główny składający się z prezesa, sekretarza generalnego i skarbnika

• Komisje specjalistyczne zajmujące się poszczególnymi dziedzinami nauki

• System członkostwa podzielony na członków zwyczajnych, honorowych i korespondentów

• Salę posiedzeń na 80 osób

• Bibliotekę z czytelnią

• Gabinet zbiorów muzealnych

• Pomieszczenia administracyjne

Rok	Liczba członków	Liczba wydanych publikacji
1857	21	1
1858	102	4
1859	178	8
1860	235	12

Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk w drugiej połowie XIX wieku znacząco rozszerzyło zakres swojej działalności naukowej i kulturalnej. W latach 1860-1900 liczba członków wzrosła z 250 do 630 osób, co umożliwiło realizację ambitnych projektów badawczych i wydawniczych.

PTPN zintensyfikowało działalność wydawniczą poprzez publikację "Roczników PTPN" od 1860 roku. W latach 1865-1890 wydano 76 monografii naukowych z zakresu historii literatury polskiej archeologii medycyny. Towarzystwo zorganizowało 423 posiedzenia naukowe na których wygłoszono 1247 referatów. Wydziały naukowe prowadziły systematyczne badania w dziedzinach:

• Archeologiczne wykopaliska w Wielkopolsce (15 stanowisk)

• Dokumentacja zabytków architektury sakralnej (89 obiektów)

• Badania dialektów wielkopolskich (312 miejscowości)

• Inwentaryzacja flory i fauny regionu (2145 gatunków)

• Starodruki z XVI-XVIII wieku (1235 egzemplarzy)

• Rękopisy średniowieczne (78 jednostek)

• Mapy historyczne Wielkopolski (312 pozycji)

• Czasopisma naukowe w języku polskim niemieckim francuskim (89 tytułów)

Rok	Liczba woluminów	Liczba rękopisów	Liczba map
1860	3500	150	45
1880	28000	450	180
1900	50000	780	312

Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk stało się kluczowym ośrodkiem rozwoju polskiej nauki i kultury w Wielkopolsce podczas zaboru pruskiego. Organizacja ta wywarła trwały wpływ na kształtowanie tożsamości regionalnej poprzez systematyczną działalność naukową i kulturalną.

PTPN stworzyło kompleksowy system ochrony polskiego dziedzictwa kulturowego w Wielkopolsce. Biblioteka PTPN zgromadziła 150 000 woluminów w języku polskim między 1857 a 1900 rokiem. Towarzystwo zorganizowało 320 wystaw prezentujących polską sztukę ludową i dokumentujących lokalne tradycje. Działalność wydawnicza objęła publikację 45 tomów materiałów źródłowych dotyczących historii regionu oraz 28 opracowań etnograficznych opisujących wielkopolskie zwyczaje i obrzędy.

PTPN utworzyło pierwsze w Wielkopolsce profesjonalne laboratoria badawcze w dziedzinach:

• Chemii analitycznej (1865)

• Botaniki systematycznej (1870)

• Fizyki doświadczalnej (1875)

• Mikrobiologii (1880)

• Przeprowadzenie 156 ekspedycji archeologicznych

• Utworzenie sieci 42 stacji meteorologicznych

• Zgromadzenie kolekcji 12 000 okazów geologicznych

• Skatalogowanie 3 500 gatunków roślin występujących w Wielkopolsce

Obszar działalności	Liczba inicjatyw (1857-1900)	Liczba uczestników
Wykłady publiczne	623	45 000
Konferencje naukowe	89	3 200
Projekty badawcze	234	1 850
Publikacje naukowe	312	520 autorów

• Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk (PTPN) zostało założone 13 lutego 1857 roku w Poznaniu jako odpowiedź na germanizację w zaborze pruskim.
• Organizacja powstała z inicjatywy 21 wybitnych przedstawicieli wielkopolskiej inteligencji, w tym Augusta Cieszkowskiego (pierwszy prezes), Tytusa Działyńskiego i Karola Libelta.
• Głównym celem PTPN było prowadzenie badań naukowych w języku polskim, gromadzenie zbiorów bibliotecznych oraz organizacja wykładów publicznych.
• W latach 1860-1900 PTPN znacząco się rozwinęło - liczba członków wzrosła z 250 do 630 osób, a biblioteka zgromadziła 150 000 woluminów w języku polskim.
• Towarzystwo odegrało kluczową rolę w zachowaniu polskiej tożsamości narodowej i rozwoju nauki w Wielkopolsce podczas zaboru pruskiego poprzez systematyczną działalność naukową i kulturalną.

Powstanie Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk w 1857 roku stanowiło przełomowy moment dla rozwoju polskiej nauki i kultury w Wielkopolsce. Ta prestiżowa organizacja nie tylko skutecznie przeciwstawiała się germanizacji ale również stworzyła solidne fundamenty pod rozwój badań naukowych w regionie.

Dzięki zaangażowaniu wybitnych przedstawicieli wielkopolskiej inteligencji PTPN zbudowało imponującą kolekcję zbiorów bibliotecznych i muzealnych. Towarzystwo zorganizowało setki wykładów konferencji i wystaw które przyczyniły się do zachowania polskiej tożsamości narodowej.

Działalność PTPN wywarła trwały wpływ na życie naukowe i kulturalne Wielkopolski a jej dziedzictwo pozostaje żywe do dziś. Organizacja ta udowodniła że nawet w trudnych warunkach zaborów możliwe było prowadzenie systematycznej działalności naukowej i kulturalnej na wysokim poziomie.