Powstanie Styczniowe było największym polskim powstaniem narodowym przeciwko Imperium Rosyjskiemu, które wybuchło 22 stycznia 1863 roku w reakcji na przymusowy pobór młodych Polaków do armii carskiej. Trwało do jesieni 1864 roku i mimo militarnej porażki, stało się symbolem walki o niepodległość Polski.

Powstanie Styczniowe to jedno z największych polskich powstań narodowych przeciwko Imperium Rosyjskiemu. Wybuchło 22 stycznia 1863 roku w reakcji na brankę - przymusowy pobór młodych Polaków do armii carskiej. Ten zryw niepodległościowy stał się symbolem walki o wolność i tożsamość narodową.

Choć przygotowania do powstania trwały od dłuższego czasu pod przewodnictwem Komitetu Centralnego Narodowego to samo wystąpienie zbrojne rozpoczęło się w zimowych warunkach co znacząco wpłynęło na jego przebieg. Powstańcy mimo początkowego braku odpowiedniego przygotowania i uzbrojenia zdecydowali się na walkę z potężnym zaborcą. Ten historyczny moment zapoczątkował najdłuższe polskie powstanie narodowe które trwało do jesieni 1864 roku.

Sytuacja polityczna w Królestwie Polskim na początku lat 60. XIX wieku charakteryzowała się narastającym napięciem między społeczeństwem polskim a władzami carskimi. Represyjna polityka władz rosyjskich wywołała falę protestów patriotycznych oraz powstanie tajnych organizacji niepodległościowych.

Rosyjski aparat władzy wprowadził szereg restrykcyjnych działań wobec Polaków:

• Zakaz zgromadzeń publicznych wprowadzony w 1861 roku
• Ograniczenie autonomii Królestwa Polskiego poprzez likwidację Rady Stanu w 1861 roku
• Wprowadzenie stanu wojennego 14 października 1861 roku
• Rusyfikacja administracji publicznej i szkolnictwa
• Represje wobec manifestacji patriotycznych (w tym krwawe stłumienie demonstracji w Warszawie)

Represje carskie przyczyniły się do powstania tajnych struktur niepodległościowych:

• Utworzenie Miejskiego Komitetu Ruchu w 1861 roku

• Działalność Delegacji Miejskiej koordynującej protesty

• Powstanie Komitetu Centralnego Narodowego w 1862 roku

• Organizacja siatki konspiracyjnej w całym Królestwie

• Formowanie struktur Organizacji Narodowej pod kierownictwem "czerwonych"

• Tworzenie tajnych drukarni i systemu kolportażu nielegalnej prasy

• Gromadzenie broni i amunicji

• Szkolenie wojskowe ochotników

• Tworzenie siatki łączności

• Organizowanie struktur przyszłej administracji powstańczej

Branka, czyli przymusowy pobór do wojska rosyjskiego, stała się bezpośrednim katalizatorem wybuchu powstania styczniowego. Margraf Aleksander Wielopolski zainicjował tę akcję w nocy z 14 na 15 stycznia 1863 roku jako sposób na rozbicie polskiego ruchu niepodległościowego.

Rosyjskie władze przeprowadziły pobór według specjalnie przygotowanych list, obejmujących 12000 młodych mężczyzn z Warszawy i innych miast Królestwa Polskiego. Procedura rekrutacji różniła się od standardowej - zamiast losowania wybrano konkretne osoby, głównie aktywnych uczestników manifestacji patriotycznych z lat 1861-1862. Służba w carskiej armii trwała 15 lat i oznaczała wysłanie rekrutów w głąb Rosji.

Społeczeństwo polskie zareagowało na brankę masowym sprzeciwem i ucieczkami młodych mężczyzn do okolicznych lasów. Komitet Centralny Narodowy wydał odezwę wzywającą do bojkotu poboru. W Warszawie ukryło się 97% osób z list poborowych. Organizacje konspiracyjne utworzyły sieć punktów kontaktowych pomagających uciekinierom, zapewniając im schronienie i wsparcie materialne. Te działania przyspieszyły decyzję o rozpoczęciu powstania zbrojnego.

Dane dotyczące branki	Liczba
Planowana liczba poborowych	12000
Odsetek ukrywających się w Warszawie	97%
Czas służby w armii carskiej	15 lat

Powstanie Styczniowe rozpoczęło się w nocy z 22 na 23 stycznia 1863 roku jednoczesnym atakiem na rosyjskie garnizony w Królestwie Polskim. Komitet Centralny Narodowy przekształcił się w Tymczasowy Rząd Narodowy i wydał rozkaz rozpoczęcia działań zbrojnych.

Powstańcy zaatakowali 17 garnizonów rosyjskich na terenie Królestwa Polskiego. Najbardziej znaczące starcia miały miejsce w:

• Płocku: atak 200 powstańców na koszary rosyjskie
• Siedlcach: próba opanowania miasta przez oddział 150 powstańców
• Kielcach: zdobycie miasta przez oddział Mariana Langiewicza
• Łukowie: zajęcie miasta przez grupę powstańczą dowodzoną przez ks. Stanisława Brzóskę

Siły powstańcze liczyły łącznie około 6000 słabo uzbrojonych ochotników przeciwko 100 000 żołnierzy rosyjskich.

Tymczasowy Rząd Narodowy ogłosił 22 stycznia 1863 roku dwa kluczowe dokumenty:

• Manifest powstańczy proklamujący powstanie narodowe

• Dekret o uwłaszczeniu chłopów zawierający:

• Zniesienie różnic stanowych

• Nadanie chłopom ziemi na własność

• Przyznanie odszkodowania właścicielom ziemskim

• Litewski

• Ruski (ukraiński)

• Jidysz

Postulaty Manifestu	Zakres działania
Równość wobec prawa	Wszyscy obywatele
Uwłaszczenie chłopów	Obszar Królestwa Polskiego
Odszkodowania dla szlachty	Właściciele ziemscy
Wolność wyznania	Wszystkie grupy religijne

Powstanie Styczniowe charakteryzowało się działaniami partyzanckimi prowadzonymi przez rozproszone oddziały powstańcze. Walki toczyły się na terenie Królestwa Polskiego, Litwy i ziem zabranych.

Najważniejsze starcia powstańcze w 1863 roku:

Data	Miejsce	Dowódca Polski	Wynik
22-23 lutego	Małogoszcz	Marian Langiewicz	Porażka
1 marca	Sosnowiec	Apolinary Kurowski	Zwycięstwo
21 marca	Węgrów	Władysław Jabłonowski	Porażka
26 maja	Żyrzyn	Michał Heydenreich	Zwycięstwo
3 września	Panasówka	Marcin Borelowski	Zwycięstwo

Największe sukcesy militarne powstańcy odnieśli w bitwach pod:

• Żyrzynem (rozbicie rosyjskiej kolumny transportowej)
• Panasówką (zwycięstwo nad silniejszym liczebnie przeciwnikiem)
• Małogoszczą (przełamanie rosyjskiej blokady)
• Stoczkiem (zdobycie znaczących zapasów broni)

Kluczowi przywódcy wojskowi powstania:

• Romuald Traugutt

• Dyktator powstania od października 1863

• Zreorganizował struktury powstańcze

• Wprowadził system administracji terenowej

• Marian Langiewicz

• Naczelnik wojenny województwa sandomierskiego

• Dowódca największego zgrupowania powstańczego

• Stoczył 7 zwycięskich bitew w lutym 1863

• Zygmunt Sierakowski

• Dowódca powstania na Żmudzi

• Organizator struktur powstańczych na Litwie

• Stoczył znaczące bitwy pod Birżami i Medejkami

• Organizowanie małych oddziałów mobilnych

• Przeprowadzanie szybkich ataków na rosyjskie posterunki

• Unikanie dużych starć z regularnymi jednostkami wroga

• Wykorzystywanie znajomości terenu i wsparcia ludności cywilnej

Powstanie Styczniowe przyniosło fundamentalne zmiany w społeczeństwie polskim oraz doprowadziło do nasilenia rusyfikacji. Konsekwencje tego zrywu narodowowyzwoleńczego wpłynęły na wszystkie sfery życia społecznego kulturalnego ekonomicznego w Królestwie Polskim.

W trakcie walk powstańczych zginęło około 20 000 powstańców a 1000 stracono z wyroków sądów wojennych. Straty materialne objęły:

• Konfiskatę 3500 majątków ziemskich należących do uczestników powstania

• Zniszczenie 500 dworów szlacheckich uznanych za punkty oporu

• Spalenie 200 wsi podejrzanych o wspieranie powstańców

• Nałożenie kontrybucji na 2500 miejscowości w wysokości 20 mln rubli

• Likwidacja autonomii administracyjnej Królestwa Polskiego

• Wprowadzenie języka rosyjskiego jako urzędowego w administracji szkołach sądach

• Kasata 114 klasztorów katolickich w 1864 roku

• Deportacja 38 000 uczestników powstania na Syberię

• Zamknięcie Szkoły Głównej Warszawskiej w 1869 roku

• Zmiana nazwy Królestwa Polskiego na Kraj Przywiślański w 1874 roku

• Zakaz używania języka polskiego w miejscach publicznych

• Wprowadzenie obowiązku prowadzenia ksiąg parafialnych w języku rosyjskim

Kategoria strat	Liczba
Zabici powstańcy	20 000
Zesłani na Syberię	38 000
Skonfiskowane majątki	3 500
Spalone wsie	200

• Powstanie Styczniowe wybuchło w nocy z 22 na 23 stycznia 1863 roku jako reakcja na brankę - przymusowy pobór Polaków do armii carskiej.
• Powstanie trwało do jesieni 1864 roku i było najdłuższym polskim powstaniem narodowym przeciwko Rosji, mimo że powstańcy byli słabo uzbrojeni (6000 ochotników przeciw 100 000 żołnierzy rosyjskich).
• Głównymi przyczynami wybuchu powstania były represje carskie, w tym wprowadzenie stanu wojennego, rusyfikacja oraz branka, podczas której 97% warszawskich poborowych ukryło się przed poborem.
• Tymczasowy Rząd Narodowy w manifeście powstańczym ogłosił równość wszystkich obywateli wobec prawa oraz uwłaszczenie chłopów.
• Skutki powstania były dramatyczne - zginęło około 20 000 powstańców, 38 000 osób zesłano na Syberię, skonfiskowano 3500 majątków, a Królestwo Polskie straciło resztki autonomii i zostało poddane intensywnej rusyfikacji.

Powstanie Styczniowe z 1863 roku stanowi jeden z najważniejszych rozdziałów w historii Polski. Mimo militarnej porażki to narodowe zrywanie przeciwko rosyjskiemu zaborcy ukształtowało nowoczesną świadomość narodową Polaków.

Dramatyczne wydarzenia zapoczątkowane 22 stycznia 1863 roku pozostawiły trwały ślad w polskiej tradycji niepodległościowej. Choć powstanie zakończyło się klęską a jego uczestnicy ponieśli ogromne straty ideały wolności i niepodległości przetrwały w kolejnych pokoleniach.

Doświadczenia powstania styczniowego wpłynęły na późniejsze koncepcje odzyskania niepodległości i przyczyniły się do przemian społecznych które ukształtowały nowoczesny naród polski.