Narodowa Demokracja (endecja) została oficjalnie utworzona w 1897 roku jako jeden z najważniejszych ruchów politycznych w historii Polski. Jej korzenie sięgają 1887 roku, gdy Roman Dmowski i Zygmunt Balicki założyli Ligę Polską, przekształconą później w Ligę Narodową.

Narodowa Demokracja, znana również jako endecja, to jeden z najważniejszych ruchów politycznych w historii Polski. Jej początki sięgają końca XIX wieku, kiedy to na ziemiach polskich pod zaborami zaczęły kształtować się nowoczesne nurty polityczne.

Ruch narodowo-demokratyczny narodził się w 1887 roku, gdy Roman Dmowski i Zygmunt Balicki założyli Ligę Polską, przekształconą później w Ligę Narodową. To właśnie ta organizacja stała się fundamentem dla powstania Narodowej Demokracji, która oficjalnie ukształtowała się w 1897 roku. Stronnictwo szybko zyskało popularność wśród polskiej inteligencji i mieszczaństwa, stając się jedną z najsilniejszych sił politycznych na przełomie XIX i XX wieku.

Ideologia Narodowej Demokracji ukształtowała się na fundamencie XIX-wiecznych prądów intelektualnych oraz rodzimej tradycji politycznej. Ruch czerpał inspiracje z pozytywizmu warszawskiego połączonego z konserwatywnymi wartościami polskiej szlachty.

Pozytywizm warszawski dostarczył endecji koncepcję pracy organicznej oraz rozwoju gospodarczego jako podstawy siły narodu. Program ideowy ruchu zawierał:

• Postulat oparcia rozwoju społecznego na wiedzy empirycznej
• Koncepcję wzmacniania polskiej własności i przedsiębiorczości
• Ideę edukacji narodowej jako narzędzia budowania świadomości
• Program modernizacji społecznej z zachowaniem tradycyjnych wartości

Główni ideolodzy nadali ruchowi narodowemu spójny charakter programowy. Ich wkład obejmował:

• Sformułowanie przez Dmowskiego koncepcji egoizmu narodowego
• Wprowadzenie przez Popławskiego idei demokratyzacji życia politycznego
• Opracowanie strategii walki o polskość na terenach zaboru pruskiego
• Stworzenie definicji narodu jako wspólnoty kulturowo-historycznej

Założenie ideologiczne	Znaczenie
Prymat interesu narodowego	Nadrzędność dobra narodu nad interesami jednostek
Realizm polityczny	Działanie w oparciu o rzeczywiste możliwości
Asymilacja państwowa	Włączanie mniejszości narodowych w polską wspólnotę
Antygermanizm	Wskazanie Niemiec jako głównego zagrożenia

Liga Narodowa powstała 1 kwietnia 1893 roku w Warszawie jako tajna organizacja niepodległościowa. Założyciele przekształcili dotychczasową Ligę Polską w nową strukturę, dostosowaną do ówczesnych warunków politycznych.

Liga Narodowa przyjęła strukturę hierarchiczną z trójstopniową organizacją członkostwa:

• Centralny Komitet składający się z 12 członków kierujących całością działań
• Rady okręgowe koordynujące pracę w poszczególnych zaborach
• Grupy terenowe realizujące zadania na poziomie lokalnym

Organizacja rozbudowała sieć konspiracyjną w trzech zaborach:

• Zabór rosyjski: 8 okręgów z centralą w Warszawie
• Zabór pruski: 4 okręgi z głównym ośrodkiem w Poznaniu
• Zabór austriacki: 3 okręgi ze strukturą centralną we Lwowie

Liga Narodowa określiła kluczowe kierunki działania:

• Wzmacnianie świadomości narodowej poprzez tajne nauczanie

• Rozbudowa polskich instytucji gospodarczych i kulturalnych

• Tworzenie organizacji młodzieżowych i oświatowych

• Przeciwdziałanie germanizacji i rusyfikacji

• Uniezależnienie gospodarcze od zaborców

• Rozwój polskiej przedsiębiorczości i handlu

• Ochrona polskiej własności ziemskiej

• Wspieranie polskiego szkolnictwa i kultury narodowej

Obszar działania	Liczba członków w 1895 roku	Liczba członków w 1900 roku
Zabór rosyjski	217	485
Zabór pruski	98	246
Zabór austriacki	156	374

Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe powstało w 1897 roku jako jawna organizacja polityczna reprezentująca ruch narodowy. Ta transformacja stanowiła kluczowy moment w procesie instytucjonalizacji Narodowej Demokracji.

Program Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego z 1897 roku opierał się na trzech głównych filarach:

• Obrona polskości poprzez rozwój oświaty narodowej w języku polskim
• Demokratyzacja społeczeństwa z zachowaniem własności prywatnej
• Rozwój gospodarczy oparty na polskim kapitale i przedsiębiorczości

Kluczowe postulaty programowe zawierały:

1. Unifikację ziem polskich pod względem kulturowym
2. Wzmocnienie pozycji ekonomicznej warstwy średniej
3. Przeciwdziałanie wpływom germanizacji w zaborze pruskim
4. Rozwój spółdzielczości i polskich instytucji finansowych

Struktury partyjne SDN zostały zorganizowane w trzech poziomach:

1. Zarząd Główny - centrum decyzyjne partii
2. Komitety wojewódzkie - koordynacja działań regionalnych
3. Koła terenowe - realizacja programu na poziomie lokalnym

Dane rozwoju struktur partyjnych w latach 1897-1900:

Zabór	Liczba kół terenowych 1897	Liczba kół terenowych 1900
Pruski	24	76
Austriacki	18	45
Rosyjski	12	38

• Tworzenie bibliotek i czytelni narodowych
• Zakładanie kas oszczędnościowo-pożyczkowych
• Organizowanie kółek samokształceniowych
• Wydawanie prasy partyjnej w każdym zaborze

Narodowa Demokracja prowadziła intensywną działalność polityczną społeczną we wszystkich trzech zaborach w latach 1897-1918. Ruch skupił się na budowaniu świadomości narodowej poprzez rozwój instytucji oświatowych kulturalnych oraz wzmacnianie polskiej gospodarki.

Endecja zorganizowała sieć instytucji edukacyjnych kulturalnych w trzech zaborach:

• Utworzenie 230 czytelni ludowych w zaborze pruskim w latach 1900-1910
• Założenie 180 kółek rolniczych wspierających polskich gospodarzy
• Powołanie 150 kas oszczędnościowo-kredytowych dla polskich przedsiębiorców
• Organizacja 90 towarzystw gimnastycznych "Sokół" propagujących kulturę fizyczną

Zabór	Liczba członków (1900)	Liczba członków (1910)
Pruski	12,000	28,000
Rosyjski	8,500	22,000
Austriacki	6,000	15,000

Endecja utrzymywała złożone relacje z innymi organizacjami niepodległościowymi:

• Współpraca z Polską Macierzą Szkolną w zaborze rosyjskim w latach 1905-1907

• Rywalizacja z PPS o wpływy wśród robotników przemysłowych

• Konflikt ideowy z ugodowymi stronnictwami konserwatywnym

• Koordynacja działań z galicyjskim Stronnictwem Ludowym w zakresie oświaty

• Sprzeciw wobec koncepcji trójlojalizmu reprezentowanej przez stańczyków

• Powołanie 120 kół terenowych w Wielkopolsce Pomorzu

• Utworzenie 85 komitetów dzielnicowych w Królestwie Polskim

• Organizacja 60 placówek w Galicji

• Rozwój prasy narodowej z 15 tytułami w trzech zaborach

Narodowa Demokracja odegrała kluczową rolę w procesie odzyskania niepodległości przez Polskę w latach 1914-1918. Działacze endeccy pod przewodnictwem Romana Dmowskiego prowadzili intensywną działalność dyplomatyczną na arenie międzynarodowej.

Endecja realizowała strategię prokoalicyjną podczas I wojny światowej, koncentrując działania na współpracy z państwami Ententy. W 1915 roku Roman Dmowski utworzył Komitet Narodowy Polski w Lozannie, który w 1917 roku przeniósł się do Paryża. KNP uzyskał status oficjalnej reprezentacji Polski przed rządami państw zachodnich w 1917 roku, prowadząc działalność dyplomatyczną w Wielkiej Brytanii, Francji i Stanach Zjednoczonych.

Rok	Wydarzenie	Znaczenie
1915	Powstanie KNP w Lozannie	Początek działalności dyplomatycznej
1917	Przeniesienie KNP do Paryża	Uznanie przez państwa Ententy
1918	Uznanie KNP za oficjalną reprezentację Polski	Wzmocnienie pozycji międzynarodowej

Narodowa Demokracja aktywnie uczestniczyła w procesie wytyczania granic odrodzonej Polski podczas konferencji pokojowej w Paryżu. Roman Dmowski przedstawił memoriał w sprawie granic Polski 29 stycznia 1919 roku, postulując włączenie:

• Pomorza Gdańskiego z dostępem do morza
• Górnego Śląska z zagłębiem przemysłowym
• Wielkopolski z rozwiniętym rolnictwem
• Wschodniej Galicji z zasobami ropy naftowej

Delegacja kierowana przez Dmowskiego skutecznie wynegocjowała korzystne dla Polski postanowienia traktatu wersalskiego, podpisanego 28 czerwca 1919 roku. Endecja wspierała również powstanie wielkopolskie 1918-1919 oraz akcję plebiscytową na Warmii i Mazurach w 1920 roku.

• Narodowa Demokracja (endecja) powstała oficjalnie w 1897 roku, ale jej korzenie sięgają 1887 roku, kiedy Roman Dmowski i Zygmunt Balicki założyli Ligę Polską.
• Fundamentem ruchu była Liga Narodowa, utworzona w 1893 roku jako tajna organizacja niepodległościowa z hierarchiczną strukturą działającą we wszystkich trzech zaborach.
• Główną ideologią endecji był prymat interesu narodowego, realizm polityczny oraz rozwój gospodarczy i kulturalny oparty na polskim kapitale przy jednoczesnym zachowaniu tradycyjnych wartości.
• Ruch przekształcił się w 1897 roku w Stronnictwo Demokratyczno-Narodowe, które stało się jedną z najsilniejszych sił politycznych w Polsce przełomu XIX i XX wieku.
• Narodowa Demokracja odegrała kluczową rolę w odzyskaniu niepodległości poprzez działalność dyplomatyczną Komitetu Narodowego Polskiego (1915-1918) oraz aktywny udział w kształtowaniu granic II RP.

Narodowa Demokracja powstała jako odpowiedź na potrzeby narodu polskiego w trudnym okresie zaborów. Ten ruch polityczny ukształtowany formalnie w 1897 roku stał się jedną z najważniejszych sił kształtujących polską myśl niepodległościową.

Pod przewodnictwem Romana Dmowskiego endecja rozwinęła się w prężną organizację która łączyła działalność polityczną społeczną i gospodarczą. Poprzez rozbudowaną sieć instytucji oświatowych kulturalnych i ekonomicznych skutecznie wzmacniała polską tożsamość narodową.

Ruch narodowo-demokratyczny odegrał kluczową rolę w procesie odzyskania niepodległości szczególnie poprzez działalność dyplomatyczną podczas I wojny światowej i udział w kształtowaniu granic II Rzeczypospolitej. Dziedzictwo Narodowej Demokracji pozostaje istotnym elementem polskiej historii politycznej.